Barnasáttmálinn og ofbeldi gegn börnum

Í tilefni þrjátíu ára afmælis Barnasáttmálans, á árinu 2019, tóku Barnaheill, Unicef og umboðsmaður barna höndum saman um að gera einstökum þáttum Barnasáttmálans skil með mánaðarlegum greinaskrifum. Við greinaskrifin var stuðst við almennar athugasemdir eða leiðbeiningar Barnaréttarnefndar Sameinuðu þjóðanna. Greinarnar eru nú endurbirtar ein af annarri á vef mbl.is. Greinarskrifin eru liður í fræðslu um Barnasáttmálann, en til að tryggja megi að börn njóti mannréttinda sinna til fulls er mikilvægt að sem allra flestir þekki réttindi þeirra og lifi samkvæmt bestu getu eftir reglum Barnasáttmálans. 

Grein þessi fjallar um rétt barna til verndar gegn hvers kyns ofbeldi. Innihald hennar er tvíþætt en í byrjun hennar má finna umfjöllun um einstakar greinar sáttmálans og hvernig hann stuðlar að öruggara umhverfi og bættum félagslegum aðstæðum fyrir börn. Í lokin má síðan finna hugleiðingar um þá möguleika sem felast í því að auka þekkingu almennings á birtingarmyndum ofbeldis gegn börnum og ábyrgð hinna fullorðnu. 

Markmið Barnasáttmála Sameinuðu þjóðanna er að stuðla að félagslegum framförum og bættum lífskjörum með það að leiðarljósi að ríki viðurkenni að öll börn eigi að alast upp innan fjölskyldu, við hamingju, ást og skilning, til þess að persónuleikar þeirra geti mótast á heilsteyptan og jákvæðan hátt. Við slík skilyrði fá börn tækifæri til að verða sjálfstæðir, virkir samfélagsþegnar sem bera virðingu fyrir fólki, náttúrunni og samfélaginu og hafa tök á að leggja sitt af mörkum til þess að gera morgundaginn betri en gærdaginn. Þegar börn upplifa ofbeldi getur það haft mikil og víðtæk áhrif á líf þeirra til frambúðar og mögulega framtíðarkynslóðir – ef þolendur fá ekki aðstoð til þess að vinna úr afleiðingum ofbeldisins. Stjórnvöld sem innleiða Barnasáttmálann í stjórnkerfi sitt eiga að leita leiða til þess að öll börn geti notið réttinda sinna og átt örugga barnæsku sem er laus við ofbeldi.   

Greinar í Barnasáttmálanum sem fjalla um ofbeldi gegn börnum

Í Barnasáttmálanum eru tvær greinar sem fjalla sérstaklega um ofbeldi, annars vegar 19. grein sem snýr að rétti barna til verndar gegn hvers kyns ofbeldi og vanrækslu og hins vegar 34. grein sem snýr að vernd barna gegn kynferðislegu ofbeldi. Þó nokkrar aðrar greinar sáttmálans snerta líka á ofbeldi á einn eða annan hátt. 

 

 

Í 19. greininni kemur fram að aðildarríki skulu gera allar viðeigandi ráðstafanir á sviði löggjafar, stjórnsýslu, félags- og menntunarmála til að vernda barn gegn hvers kyns líkamlegu og andlegu ofbeldi, meiðingum, misnotkun, vanrækslu, skeytingarleysi, illri meðferð eða notkun, þar á meðal kynferðislegri misnotkun. Að auki kemur fram að stjórnvöld skulu skapa og viðhalda virkum ráðstöfunum til að koma á félagslegri þjónustu til að veita barni og þeim sem hafa það í sinni umsjá nauðsynlegan stuðning, og til að koma á öðrum forvörnum, svo og til að greina, tilkynna, vísa áfram, rannsaka, taka til meðferðar og fylgjast með tilfellum er barn hefur sætt illri meðferð. Í stuttu máli fjallar 19. greinin um að stjórnvöld, ríkis- og sveitarstjórnir, eigi að beita öllum mögulegum leiðum til þess að börn njóti verndar gegn ofbeldi innan sem utan heimilis og að þau börn sem hafa sætt illri meðferð fái viðeigandi aðstoð. 

 

 

 

 

 

 

 

Í 34. greininni kemur fram að aðildarríki skuldbinda sig til að vernda börn fyrir hvers kyns kynferðislegri notkun eða misnotkun í kynferðislegum tilgangi. Í þeim tilgangi skulu þau einkum gera allt sem við á, bæði innanlands og með tvíhliða og marghliða ráðstöfunum, til að koma í veg fyrir: (1) Að barn sé talið á eða þvingað til að taka þátt í hvers konar ólögmætri kynferðislegri háttsemi. (2) Að börn séu notuð til vændis eða annarra ólögmætra kynferðisathafna og (3) að börn séu notuð í klámsýningum eða til að búa til klámefni. Í stuttu máli fjallar 34. greinin um að stjórnvöld eigi að beita öllum mögulegum leiðum til þess að öll börn, 0-18 ára, njóti verndar gegn öllum birtingarmyndum kynferðislegs ofbeldis, óháð hvort þau séu hér á landi eða ekki.

 

 

 

 

 

 

Markmið Barnasáttmálans er að búa til samfélög sem veita börnum þau lífsskilyrði sem þau þurfa til þess að geta vaxið og dafnað á heilbrigðan hátt. Þær greinar sem fjalla um vernd gegn ofbeldi eru margar hverjar um sértæk málefni og snúa beint að viðkvæmum hópum barna. Má þar nefna 9., 20., og 25.  greinar sáttmálans sem fjalla um réttindi barna til viðeigandi umönnunar utan fjölskyldu, ef börn hafa sætt vanrækslu eða misnotkun og geta ekki fengið viðeigandi umönnun í umsjá fjölskyldu sinnar. Einnig má nefna 24. greinina sem snýr að heilsuvernd barna en þar segir m.a. að börn eigi rétt á vernd gegn siðum og venjum sem stefna heilsu þeirra í hættu.

39. grein sáttmálans fjallar um rétt barna sem sætt hafa vanrækslu, misnotkun, grimmilegri eða vanvirðandi meðferð eða hafa verið fórnarlömb átaka til viðeigandi meðferðar til að ná bata og aðlagast samfélaginu á ný. 

Ofbeldi gagnvart börnum á Íslandi

Í skýrslunni Staða barna á Íslandi (UNICEF, 2011) var gerð tilraun til að búa til mælistiku á velferð barna hérlendis. Niðurstaða skýrslunnar var skýr:  Ein helsta ógn sem steðjar að börnum á Íslandi er ofbeldi. Í framhaldinu tók UNICEF þá ákvörðun að kafa dýpra og greina ítarlegar umfang og áhrif ofbeldis gegn börnum hér á landi, skýrslan Réttindi barna á Íslandi: Ofbeldi og forvarnir kom út árið 2013. Í henni var fjallað um margvíslegar birtingarmyndir ofbeldis gegn börnum: kynferðislegt ofbeldi, heimilisofbeldi, einelti og vanrækslu. Ógnvekjandi mynd birtist af afleiðingum ofbeldis og tengslum þess við andlega vanlíðan barna og áhættuhegðun. 

Báðar skýrslurnar undirstrikuðu að stjórnvöld þurfi að vinna með markvissari hætti gegn ofbeldi á börnum en hefur verið gert – kynferðislegu ofbeldi, heimilisofbeldi, vanrækslu og einelti. Mælingar á umfangi ofbeldis þarf að gera með reglulegri hætti og stórauka þarf alla umræðu og fræðslu. Mikilvægt er að stjórnvöld standi fyrir reglulegri gagnasöfnun og rannsóknum á ofbeldi gegn börnum. Með tíðum rannsóknum og gagnaöflun væri yfirvöldum gert auðveldara fyrir að taka réttar ákvarðanir á réttum tíma. Með nákvæmari og nýrri gögnum væri auðveldara að réttlæta þær ákvarðanir sem hefðu hagsmuni barnsins best að leiðarljósi.

Jafnframt var bent á nauðsyn þess að halda málefnum barna á lofti og þá sérstaklega umfangi og afleiðingum ofbeldis. Samfélagsleg staða barna gerir þau sérstaklega viðkvæm þar eð þau hafa sjaldan tækifæri til að bregðast sjálf við ofbeldinu eða leita réttar síns upp á eigin spýtur. 

Ofbeldi er aldrei einkamál og því er nauðsynlegt að málinu sé haldið á lofti í opinberri umræðu. Mikilvægt er að sem flestir taki þátt í samfélagslegri umræðu um ofbeldi. Fjölmiðlar geta sem dæmi storkað viðhorfum þeirra sem samþykkja ofbeldi og stuðlað að jákvæðri hegðun og skoðunum. Fjölmiðlar geta einnig stutt við að börn fái að tjá sig og segja skoðanir sínar opinberlega. Kennarar, heilbrigðisstarfsfólk, félagsráðgjafar og aðrir sem vinna með börnum þurfa markvissa þjálfun í að koma auga á ofbeldi og skýrar viðbragðsáætlanir þurfa að vera til staðar um hvernig bregðast skuli við því. Mikilvægt er að eftirlit sé tryggt þar sem börn eru og að þeim sem starfa með eða í kringum börn sé gert það skýrt að á þeim hvílir lögbundin tilkynningarskylda. 

Ennfremur er mikilvægt að samfélagið allt, hver einn og einasti einstaklingur finni til ábyrgðar þegar kemur að því að útrýma ofbeldi. Allt samfélagið þarf að vera tilbúið til að bregðast við þegar barn verður fyrir ofbeldi eða grunur vaknar um að slíkt eigi sér stað.  Einstaklingar þurfa að vita hver einkenni ofbeldis séu, vita hvert þeir geti leitað með tilkynningar sínar.  Við sem samfélag þurfum að taka ábyrgð á viðbrögðum okkar við ofbeldi og sýna með gjörðum okkar að hvers kyns ofbeldi gegn börnum sé ekki liðið. 

Að endingu má benda á að Barnaheill, UNICEF og umboðsmaður barna veita fræðslu og halda úti forvarnarverkefnum um hvernig megi minnka lýkur á ofbeldi gegn börnum og hvernig best sé að bregðast við þegar ofbeldi gegn börnum á sér stað. Allar frekari upplýsingar er að finna á vefsíðum þeirra.

Réttur barna til menntunar og markmið menntunar

Réttur barna til menntunar og markmið menntunar

 

Í tilefni þrjátíu ára afmælis Barnasáttmálans, á árinu 2019, tóku Barnaheill, Unicef og umboðsmaður barna höndum saman um að gera einstökum þáttum Barnasáttmálans skil með mánaðarlegum greinaskrifum. Við greinaskrifin var stuðst við almennar athugasemdir eða leiðbeiningar Barnaréttarnefndar Sameinuðu þjóðanna. Greinaranar eru nú endurbirtar ein af annarri á vef mbl.is. Greinarskrifin eru liður í fræðslu um Barnasáttmálann, en til að tryggja megi að börn njóti mannréttinda sinna til fulls er mikilvægt að sem allra flestir þekki réttindi þeirra og lifi samkvæmt bestu getu eftir reglum Barnasáttmálans.

Í þessari grein er fjallað um rétt barna til menntunar og um markmið menntunar eins og þau birtast í Barnasáttmálanum.

Í 28. gr. sáttmálans er réttur barna til menntunar útlistaður. Samkvæmt henni eiga öll börn rétt til menntunar og skulu aðildarríkin tryggja öllum börnum sömu tækifæri til menntunar með aðgerðum sem hér verða nefndar. Í 28. gr. er aðallega fjallað um aðgengi að menntun og því sem lýtur að utanumhaldi menntunar.

Í 29. gr. sáttmálans eru hins vegar markmið og væntingar aðildarríkja Barnasáttmálans til menntunar rakin. Það er að segja innihalds menntunar og hverju hún skal ná fram eða stuðla að. Markmiðin styðja öll við, vernda og hvetja til ástundunar og virðingar gagnvart grunngildum sáttmálans; að hvert og eitt barn eigi að njóta jafnra og óafsalanlegra réttinda sinna og meðfæddrar mannlegrar reisnar. Markmiðin byggja öll á að sérhvert barn fái tækifæri til að rækta persónu sína á heildstæðan og besta mögulega hátt, í raun þannig að hvert barn geti öðlast færni og tækifæri til að blómstra og leyfa draumum sínum að rætast.

Aðgerðir þær sem ríki þurfa að uppfylla til að menntun verði aðgengileg öllum börnum eru þessar, taldar upp í 28. gr.:

• Ríki skulu koma á skyldu til grunnmenntunar sem allir geti notið ókeypis. Mikilvægt er í þessu sambandi að taka sérstaklega fram að til þess að grunnmenntun sé raunverulega ókeypis og aðgengileg öllum í raun, þarf ekki einungis að tryggja að menntunin sjálf, þ.e. kennslan og aðgengi að aðstöðu sé gjaldfrjáls, heldur þarf líka að tryggja öllum börnum nauðsynleg námsgögn gjaldfrjálst. Barnaréttarnefndin hefur gefið það út að það þjóni bestu hagsmunum barnsins að það hafi aðgang að endurgjaldslausri menntun, formlegri eða óformlegri. Við mat á því sem er barninu fyrir bestu þarf því alltaf að virða rétt barns til menntunar.

 

• Ríki skulu stuðla að þróun ýmiss konar og fjölbreyttrar framhaldsmenntunar sem öllum börnum verði gert kleift að njóta, svo sem með því að bjóða ókeypis framhaldsmenntun og fjárhagsstuðning til þeirra sem þurfa á að halda. Jafnframt skulu ríki veita öllum tækifæri til háskólamenntunar eða annarrar æðri menntunar, eftir hæfileikum hvers einstaklings og með hverjum þeim ráðum sem við eiga. Það er vert að veita orðalagi þessu athygli, að börnum skuli veitt þessi tækifæri með hverjum þeim ráðum sem við eiga. Það má skilja þannig að ríki skuli gera allt sem í valdi þeirra stendur til að tryggja jafnan aðgang allra barna og ungmenna að slíkri menntun án mismununar. Það þarf samkvæmt þessu að skoða allar leiðir, jafnvel óhefðbundnar leiðir, til að uppfylla þessa skyldu ríkis til að veita börnum og ungmennum jafnan aðgang að námi, við þeirra hæfi og eftir þeirra áhugasviði, vilja og hæfileikum, á öllum skólastigum.

 

• Mikilvægt er að öll born hafi aðgang að upplýsingum og ráðgjöf um úrval náms og möguleika til náms og starfa sem þeim bjóðast. Því þurfa ríki að tryggja að upplýsingum þar um sé haldið til haga og sé dreift á markvissan og skilvirkan hátt. Einnig þurfa börn að hafa aðgang að þjónustu til að lesa úr og skilja það sem í boði er, svo sem í gegnum námsráðgjöf og á tungumáli sem þau skilja.

 

• Ríki skulu gera ráðstafanir til að koma á reglulegri skólasókn og vinna gegn brotthvarfi frá námi. Á Íslandi er mikilvægt að gera úrbætur hvað þetta varðar, því hér á landi er brotthvarf úr framhaldsskólum með því mesta sem gerist í Evrópu. Margt bendir til að brotthvarf einstaklinga úr framhaldsskóla, eigi í raun uppruna sinn í vanda sem rís mun fyrr en þegar í framhaldsskóla er komið. Börn sem einhverra hluta vegna ekki fá viðunandi þjónustu eða stuðning í leik- og grunnskóla, eru líklegri til að hverfa frá framhaldsskólanámi en önnur börn. Því er mikilvægt að tryggja samfelldan stuðning og eftirfylgni fyrir sérhvert barn eftir þörfum hvers og eins.

 

• Ríki skulu gera viðeigandi ráðstafanir til að tryggja að námsaga sé haldið uppi í samræmi við gildi sáttmálans og sem samrýmist mannlegri reisn hvers barns. Mikilvægt er að hafa í huga heildarsamhengi Barnasáttmálans við lestur þessa ákvæðis, sérstaklega um vernd barna gegn ofbeldi og vanvirðandi meðferð, sem og reglunni um að hverja ákvörðun sem varðar barn skal taka með það sem barni er fyrir bestu að leiðarljósi.

 

• Að endingu ber ríkjum að taka þátt í alþjóðasamvinnu og þróunarstörfum um menntamál.

 

Til að viðhalda gæðum og þróun menntunar barna þurfa stjórnvöld að sjá til þess að kennarar og annað fagfólk sem vinnur að menntun barna, fái góða þjálfun og símennntun. Jafnframt þarf skólaumhverfið að vera barnvænt og beita þarf viðeigandi kennsluaðferðum, með jákvæðri, hvetjandi og styrkjandi nálgun.

 

Í 29. gr. Barnasáttmálans má segja að draumsýn aðildarríkjanna birtist. Orðalag hennar er gríðarlega þýðingarmikið og undirstrikar framsækna og heildræna hugsun sáttmálans. Það er auðséð við lestur greinarinnar að menntun sé, að mati aðildarríkjanna, mikilvægt að nýta til að innræta sjónarmið friðar og jöfnuðar með hverju og einu barni og að það verði gert með því að þau fái sjálf tækifæri til að rækta persónuleika sína, hæfileika og andlega og líkamlega getu.

Hér fær 1. mgr., 29. gr. Barnasáttmálans að birtast óbreytt:

Aðildarríki eru sammála um að menntun barns skuli beinast að því að:

Rækta eftir því sem frekast er unnt persónuleika, hæfileika og andlega og líkamlega getu þess.

Móta með því virðingu fyrir mannréttindum og mannfrelsi og grundvallarsjónarmiðum þeim er fram koma í sáttmála hinna Sameinuðu þjóða.

Móta með því virðingu fyrir foreldrum þess, menningarlegri arfleifð þess, tungu og gildismati, þjóðernislegum gildum þess lands er það býr í og þess er það kann að vera upprunnið frá, og fyrir öðrum menningarháttum sem frábrugðnir eru menningu þess sjálfs.

Undirbúa barn til að lifa ábyrgu lífi í frjálsu þjóðfélagi, í anda skilnings, friðar, umburðarlyndis, jafnréttis karla og kvenna og vináttu milli allra þjóða, þjóðhátta-, þjóðernis- og trúarhópa og fólks af frumbyggjaættum.

Að móta með því virðingu fyrir náttúrulegu umhverfi mannsins.

Barnaréttarnefndin leggur áherslu á að menntun sé ekki einungis fjárfesting til framtíðar heldur hafi menntun einnig félagslegt gildi þar sem börn læra t.d. mannleg samskipti, virðingu gagnvart öðrum og þátttöku í samfélaginu.

Því má halda fram að í 29. gr. felist aðferðarfræði til að leysa öll verkefni samtímans; að mennta börn þannig að skilningur ríki á milli allra og að fordómum verði eytt, að þau beri virðingu fyrir öllu fólki og þar með rétti allra til jafnra tækifæra, og síðast en ekki síst að þau beri virðingu fyrir náttúrulegu umhverfi mannsins og þar með geri allt sem þau frekast geta til að viðhalda lífi á jörðinni.

Það er fallegt og afar áhugavert að áhersla Barnasáttmálans er öll á að mennta börn til samræmis við sáttmála Sameinuðu þjóðanna, í anda friðar og virðingar gagnvart mannréttindum allra. Öll réttindi barna samkvæmt Barnasáttmálanum skulu svo túlkuð heildrænt, þannig að börnum sé ekki mismunað, að þau njóti þess að lifa og þroskast á besta mögulega hátt, að virðing sé borin fyrir skoðunum þeirra og þeim séu gefin tækifæri til að tjá skoðanir sínar, og að síðustu, að allar ákvarðanir og framkvæmdir séu í samræmi við það sem þeim eru fyrir bestu. Uppfylli ríki öll framangreind ákvæði um rétt barna til menntunar stuðla þau að því að börn verði ábyrgir þátttakendur í samfélaginu, sem geti sigrast á eigin takmörkunum, hverjar svo sem þær kunna að vera. Slíkt er barni fyrir bestu.

Nú á tímum Covid 19 faraldursins og allra þeirra áskorana sem honum fylgja, er mikilvægt að árétta rétt allra barna til menntunar og jafnræðis til náms. Því er fagnaðarefni að stjórnvöld virðast gera allt sem í þeirra valdi stendur til að viðhalda skólastarfi og hvetja foreldra til að halda áfram að senda frísk börn sín í skólann. Þau börn sem af einhverjum ástæðum geta ekki sótt skólann eiga rétt á stuðningi til að geta stundað sitt nám við bestu mögulegu aðstæður og í samræmi við það sem þeim er fyrir bestu.

 

 

 

Forvarnir virka

Ekkert barn á að þurfa að þola ofbeldi. Raunin er samt sú að kynferðislegt ofbeldi gegn börnum er staðreynd í okkar samfélagi. Á Íslandi verða 17– 35%  barna fyrir slíku ofbeldi fyrir 18 ára aldur. Það er þriðja hver stúlka og fimmti hver drengur.

Mikilvægasta markmiðið er að koma í veg fyrir ofbeldi. Fyrsta stigs forvarnafræðsla felur í sér fræðslu til fullorðinna, fjölskyldna og samfélagsins. Aukin fræðsla hefur áhrif á viðhorf og þekkingu fullorðinna og eykur líkur á því að fullorðnir treysti sér betur í opnari umræðu við aðra fullorðna og börn um þessi málefni. Það getur einnig leitt til þess að fleiri börn komi fram og segi frá. 

Lykillinn að forvörnum er upplýst umræða sem skapar aukna þekkingu og trú fólks á eigin getu til að stíga fram og stöðva ofbeldi. Til að tryggja öryggi barns þarf heilt samfélag. Tengsl barns við umhverfi og samfélag hefur mótandi áhrif á samfélagslegan þroska þess. Með fræðslu til fullorðinna, sem bera ábyrgð á börnum dregur úr líkum á því að barn verði fyrir slíku ofbeldi. Þegar fullorðnir eru meðvitaðir um hætturnar og hafa skýr markmið um hvernig vernda megi börn, hegðar fólk sér í samræmi við þá áætlun. 

Námskeiðið Verndarar barna, sem stendur starfsfólki sem starfar með börnum og ungmennum til boða, hefur áhrif á viðhorfs fólks. Rannsókn á áhrifum námskeiðsins sýnir að starfsfólk tilkynnir til barnaverndar í fleiri tilvikum og börn fá hjálp fyrr frá starfsfólki eftir að það hefur sótt slíka fræðslu. Kynferðisofbeldi gegn börnum er flókið vandamál. Það getur haft alvarlegar afleiðingar fyrir þá sem fyrir því verða. Engar auðveldar lausnir finnast til að koma í veg fyrir kynferðisofbeldi gegn börnum. Það hefur þó sýnt sig að forvarnir og fræðsla skila bestum árangri í að undirbúa fólk til að koma í veg fyrir ofbeldi á börnum.

https://www.barnaheill.is/is/forvarnir/verndarar-barna

 

Börnum bjargað úr ofbeldisaðstæðum

Mörg dæmi eru um að börnum í ofbeldisaðstæðum hafi verið komið til bjargar eftir tilkynningu til ábendingalína um ofbeldi gegn þeim á neti. Í gegnum Inhope, regnhlífasamtök ábendingalína um allan heim, er unnið að því hörðum höndum að bregðast við ábendingum á skjótvirkan hátt, þannig að efni sé fjarlægt af netinu innan 48 stunda frá því að tilkynning berst. Barnaheill eru þátttakendur í þessu samstarfsneti.

Þessi góða samvinna stuðlaði að því að árið 2018 leiddi tilkynning til sænsku ábendingalínunnar, ECPAT Sweden, til þess að einstaklingur var handtekinn fyrir að hafa í fórum sínum kynferðisofbeldi gegn börnum í tölvu sinni. Nánari rannsókn leiddi í ljós að sá grunaði hafði sjálfur beitt 4 börn kynferðislegu ofbeldi, en eitt þeirra var ungabarn hans sjálfs.

Önnur árangurssaga frá Ameríku varðar tilkynningu sem barst NCMEC ábendingalínunni í byrjun desember 2018. Tilkynningin barst frá netþjónustufyrirtæki sem hafði komist að því að verið væri að hlaða niður myndefni sem sýndi kynferðisofbeldi gegn börnum. Myndefnið sem tilkynnt var um og sýndi kynferðisofbeldi gegn ókynþroska stúlku virtist nýlegt að sjá og leiddi rannsókn í ljós að brotavettvangur væri nærri Aledo í Texas. Upplýsingar fengust um notandann og nánari skoðun leiddi í ljós að hann var sjálfur að brjóta gegn barni sínu. Hinn brotlegi var handtekinn og barninu var komið til bjargar. Um 24 klst. eftir að tilkynningin var áframsend til lögreglu var barnið komið í skjól. Barnaheill reka Ábendingalínu þar sem hægt er að tilkynna um ólöglegt og óviðeigandi efni á neti sem varðar börn. Þessa dagana er kynningarátak í gangi til að vekja alla til meðvitundar um mikilvægi þess að tilkynna til ábendingalínunnar um efni sem varðar ofbeldi, áreitni eða óviðeigandi framkomu við börn á neti.

Á síðasta ári tókst að hjálpa fjölda barna með því að láta fjarlægja töluvert af myndum, myndböndum og persónuupplýsingum sem þau vörðuðu af síðum hýstum á Íslandi og var nokkrum síðum lokað. Fyrir tilstuðlan tilkynninga til Ábendingalínunnar, fengust upplýsingar um IP tölur einstaklinga sem höfðu sett myndir á netið. Að auki var upplýsingum um síður sem hýstar voru í öðrum löndum komið áfram til ábendingalína og lögreglu í viðkomandi ríkjum.

Ofbeldi gegn börnum á neti er raunverulegt ofbeldi gegn raunverulegum börnum sem mikilvægt er að sé tilkynnt um á viðeigandi stað. Ábendingalína Barnaheilla sem rekin er í samstarfi við Ríkislögreglustjóra, er vettvangur til að tilkynna um slíkt efni. Börn jafnt sem fullorðnir eiga greiðan aðgang að Ábendingalínunni því henni hefur verið aldursskipt og hún gerð barnvæn og styðjandi við börn og ungmenni.

Það hefur áhrif að tilkynna til Ábendingalínunnar og börnum er komið til bjargar. Þú getur hjálpað okkur að eyða því versta.

Skrár tengdar þessari bloggfærslu:

• Ábendingalína Barnaheilla

Það sem er barninu fyrir bestu

Margir þekkja meginreglu Barnasáttmálans um það sem er barninu fyrir bestu. En hvað þýðir hún nákvæmlega? Hvað felst í þessari grunnreglu í málefnum barna?

Í tilefni þrjátíu ára afmælis Barnasáttmálans, á árinu 2019, tóku Barnaheill, Unicef og umboðsmaður barna saman höndum um að gera einstökum þáttum Barnasáttmálans skil með greinaskrifum. Munu greinarnar birtast hér á Mbl. ein af annarri. Við greinaskrifin er stuðst við almennar athugasemdir eða leiðbeiningar Barnaréttarnefndar Sameinuðu þjóðanna.

Í þessari grein er fjallað um 3. gr. sáttmálans sem kveður á um þá meginreglu að það sem er barni fyrir bestu skuli ávallt hafa forgang við alla ákvarðanatöku sem varðar börn.

3. gr. Barnasáttmálans

Barnasáttmálinn hefur að geyma fjórar grundvallarreglur, en þær eru bann við mismunun barna, að hagsmunir barns skuli ávallt vera í fyrirrúmi við alla ákvarðanatöku eða ráðstafanir sem varða börn, réttur barns til lífs, afkomu og þroska og réttur barns til að tjá sig og skyldu aðildarríkja til að taka réttmætt tillit til skoðana barns eftir aldri og þroska þess.

Grundvallarreglurnar fjórar eru eins og rauður þráður í gegnum Barnasáttmálann og er því mikilvægt að hafa þær í huga við túlkun annara ákvæða hans.

3. gr. Barnasáttmálans er svohljóðandi í heild sinni:
4. gr.
    1. Það sem barni er fyrir bestu skal ávallt hafa forgang þegar félagsmálastofnanir á vegum hins opinbera eða einkaaðila, dómstólar, stjórnvöld eða löggjafarstofnanir gera ráðstafanir sem varða börn. 
    2. Með hliðsjón af réttindum og skyldum foreldra eða lögráðamanna, eða annarra sem bera ábyrgð að lögum á börnum, skuldbinda aðildarríki sig til að tryggja börnum þá vernd og umönnun sem velferð þeirra krefst, og skulu þau í því skyni gera allar nauðsynlegar ráðstafanir á sviði löggjafar og stjórnsýslu. 
    3. Aðildarríki skulu sjá til þess að stofnanir þar sem börnum skal veitt umönnun og vernd starfi í samræmi við reglur sem þar til bær stjórnvöld hafa sett, einkum um öryggi, heilsuvernd og fjölda og hæfni starfsmanna, svo og um tilhlýðilega yfirumsjón. 

Almenn athugasemd barnaréttarnefndarinnar númer 14

Almennar athugasemdir barnaréttarnefndarinnar skipta miklu máli fyrir túlkun á Barnasáttmálanum og þróun hans. Þær geta snúið að ákveðinni grein Barnasáttmálans eða verið almennar hugleiðingar nefndarinnar um tiltekin réttindi barna.

Árið 2013 gaf barnaréttarnefndin út almenna athugasemd númer 14 með skýringum á inntaki 1. mgr. 3. gr. Barnasáttmálans og reglunnar um það sem er barninu fyrir bestu. Nefndin tekur fram að hugtakið sé í stöðugri þróun. Í almennu athugasemdinni felast ákveðnar leiðbeiningar um hvernig hægt er að meta og ákveða hvað sé raunverulega barni fyrir bestu en ávallt þarf að fara fram einstaklingsbundið mat á aðstæðum hverju sinni.

Samkvæmt nefndinni er það sem er barninu fyrir bestu þrískipt hugtak. Í fyrsta lagi kemur það til skoðunar þegar um er að ræða ólíka eða andstæða hagsmuni sem rekast á í málefnum sem snerta börn. Í þeim tilvikum þarf að tryggja að hagmunir barnsins séu ávallt hafðir í fyrirúmi.  Í öðru lagi þegar kemur til greina að túlka lagaákvæði á fleiri en einn hátt. Þá skal sú túlkun verða fyrir valinu sem þjónar hagmsunum barnins best. Í þriðja lagi þegar til greina kemur að taka ákvörðun sem getur haft áhrif á tiltekið barn, hóp barna eða börn almennt, en í slíkum tilvikum þarf að fara fram mat á mögulegum áhrifum ákvörðunarinnar, jákvæðum og neikvæðum, á barnið/börnin. Við slíka ákvörðun þarf einnig að sýna fram á að umrætt mat hafi farið fram, hvernig það fór fram og rökstyðja hvernig hagsmunir barnsins hafi verið hafðir í fyrirrúmi og teknir inn í matið.

Ábyrgð íslenskra stjórnvalda

Ábyrgð aðildarrríkja Barnasáttmálans er fyrst og fremst að virða og innleiða þau réttindi sem í honum felast. Barnasáttmálinn var fullgiltur hér á landi árið 1992 og lögfestur árið 2013. Það þýðir að þau réttindi sem sáttmálinn felur í sér hafa gildi að lögum hér á landi og hægt er að bera ákvæði sáttmálans fyrir sig sem ótvíræða réttarreglu fyrir dómi eða stjórnvöldum. Í því samhengi er rétt að nefna að barnaréttarnefndin álítur að Barnasáttmálinn eigi að ganga framar landslögum aðildarríkis, hafi hann verið lögfestur, þegar landslögum og ákvæðum sáttmálans lýstur saman. 

Í 1. mgr. 3. gr. Barnasáttmálans er falin þrenns konar skylda aðildarríkja. Í fyrsta lagi er um að ræða skyldu til að tryggja að mat á því sem er barninu fyrir bestu sé innleitt og ávallt lagt til grundvallar við alla ákvarðanatöku af hálfu þess opinbera. Þá sérstaklega þegar um er að ræða ákvarðanir sem teknar eru við framkvæmd þjónustu og aðrar ráðstafanir á sviði opinberrar stjórnsýslu eða dómstóla sem hafa bein eða óbein áhrif á börn.

Í öðru lagi er um að ræða skyldu aðildarríkja til að sjá til þess að allar ákvarðanir sem teknar eru á sviði opinberrar stjórnsýslu eða dómstóla, ásamt allri stefnumótun og lagasetningu sem varðar börn, byggi á því sem er barni fyrir bestu. Þá þarf að sýna fram á að slíkt mat hafi farið fram, hvaða atriði hafi komið til skoðunar og vægi þeirra.

Í  þriðja lagi er um að ræða skyldu aðildarríkja til að tryggja að einkaaðilar, þar með taldir þjónustuaðilar, leggi mat á það sem er barninu fyrir bestu og hafi það að leiðarljósi í ákvörðunartökum í málum sem varða eða hafa áhrif á börn.

Þá ber stjórnvöldum að veita fræðslu og upplýsingar um meginregluna um það sem er barni fyrir bestu og hvernig eigi að beita reglunni í framkvæmd við allar ákvarðanir sem varða börn, beint eða óbeint. Sérstaklega ber að fræða fagaðila og aðra sem vinna með eða fyrir börn.

Auk þess ber stjórnvöldum að veita börnum upplýsingar, á barnvænu formi, um rétt þeirra samkvæmt 1. mgr. 3. gr. Barnasáttmálans. Einnig eiga fjölskyldur barna og umönnunaraðilar þeirra að geta fengið upplýsingar um hvað 1. mgr. 3. gr. felur í sér. Einnig þurfa stjórnvöld að búa svo um að börn geti raunverulega tjáð vilja sinn og skoðanir á málum sem þau varða og sjá til þess að skoðunum þeirra sé veitt vægi í samræmi við aldur og þroska barnsins.

Samspil 3. gr. Barnasáttmálans við aðrar meginreglur sáttmálans

Mikilvægt er að horfa á Barnasáttmálann sem eina heild. Hér verður aðeins fjallað um samspil 3. gr. við aðrar meginreglur sáttmálans en að sjálfsögðu geta aðrar greinar komið til skoðunar við matið á því sem er barninu fyrir bestu.

Jafnræði - Bann við mismunun (2. gr.)

Bann við mismunun felur í sér að tryggja verður öllum börnum til jafns þau réttindi sem sáttmálinn kveður á um og ber ríkinu að grípa til fyrirbyggjandi, viðeigandi ráðstafana til að svo megi verða. Það merkir að stjórnvöld gætu þurft að endurmeta aðstæður barna sem búa við raunverulegan ójöfnuð og grípa til nauðsynlegra aðgerða í kjölfarið til að jafna stöðu þeirra og svo þau fái notið þess sem þeim er fyrir bestu eins og þau eiga rétt á.  

Réttur til lífs og þroska (6. gr.)

Aðildarríki ber að tryggja að börn alist upp í umhverfi sem stuðli að þroskavænlegum skilyrðum og mannlegri reisn. Þegar metið er hvað sé barni fyrir bestu þurfa stjórnvöld að tryggja að fullt tillit sé tekið til réttar barnsins til lífs og þroska.

Réttur til að láta skoðanir sínar í ljós og til að hafa áhrif (12. gr.)

Raunverulegt mat á því sem er barni fyrir bestu felur í sér að gefa þarf barninu tækifæri á að tjá sig og taka þarf tillit til skoðana þess. Þannig er litið á 1. mgr. 3. gr. og 12. gr. sáttmálans sem eina órjúfanlega heild. Ef meta á hvað sé barni fyrir bestu er því nauðsynlegt að uppfylla einnig skilyrði 12. gr. Barnasáttmálans sem kveður á um rétt barna til að láta skoðanir sínar í ljós í öllum málum sem varða þau og að tekið sé réttmætt tillit til skoðana þeirra í samræmi við aldur þeirra og þroska. Ef það er ekki gert er grundvallarreglan um það sem er barninu fyrir bestu ekki uppfyllt.

Einnig er mikilvægt að stigvaxandi sjálfsákvörðunarréttur barns sé virtur þegar fram fer mat á því hvað barninu er fyrir bestu. Því meiri reynslu, skilning og vitsmuni sem barn hefur, þeim mun meira vægi ætti að gefa skoðunum þess við matið. Hér ber að hafa í huga að mjög ung börn hafa sömu réttindi og önnur börn, þ.e. að hagsmunir þeirra séu hafðir að leiðarljósi við alla ákvarðanatöku sem varðar þau, þrátt fyrir að þau geti ekki tjáð sig. Í þeim tilvikum ber að sjá til þess að gripið sé til viðeigandi ráðstafana við mat á bestu hagsmunum barnsins. Það getur til dæmis þýtt að kalla þurfi til fulltrúa fyrir barnið sem gætir hagsmuna þess og það sama á við um börn sem kjósa að tjá sig ekki eða geta það ekki af öðrum ástæðum.

Greining á því sem er barninu fyrir bestu og ákvarðanataka

Þegar metið er hvað sé barninu fyrir bestu þarf að líta á hvert tilvik/ákvörðun fyrir sig og meta vægi einstakra þátta við matið. Matið á því sem er barninu fyrir bestu krefst þess einnig eins og að framan greinir að barnið fái kost á því að tjá sig. Það má því segja að það sem er barninu fyrir bestu sé formlegt ferli sem þarf að fylgja ákveðnum málsmeðferðarreglum sem verður nú nánar vikið að.

Taka þarf sérstakt tillit til aðstæðna barnsins eða hóps barna sem felur m.a. í sér að líta þarf til persónulegra einkenna þeirra, aldurs, kyns, þroska, reynslu, hvort viðkomandi barn eða hópur barna tilheyri minnihlutahópi eða hvort barnið eða börnin séu með líkamlega, andlega eða vitsmunalega skerðingu. Einnig þarf að horfa til félagslegra og menningarlegra tengsla barnsins eða barnanna, eins og stöðu innan fjölskyldu, tengsl við foreldra eða aðra sem eru með barnið í sinni umsjón, hvort barnið hafi samskipti við eða búi hjá báðum foreldrum, umhverfi barnsins með tillti til öryggis þess, hvaða önnur úrræði standi fjölskyldunni til boða, tengsl við aðra fjölskyldumeðlimi o.s.frv.

Fyrsta skrefið í mati á því sem er barni fyrir bestu er að meta hvaða sérstöku aðstæður eru uppi sem gera mál barnsins einstakt. Þessar aðstæður eiga að vera útgangspunktur matsins en meta þarf hvaða atriði á að gefa aukið vægi, og hvaða atriðum á að gefa minna vægi út frá þeim.

Barnaréttarnefndin mælir með að gerður sé ítarlegur listi þar sem atriðum er raðað upp eftir vægi. Þá er mikilvægt að huga að öllum atriðum á listanum og para þá við málið eða ákvörðunina og gefa þeim vægi eftir eðli málsins. Þannig ætti listinn að veita góða leiðsögn um hvað sé barninu fyrir bestu en jafnframt ákveðinn sveigjanleika.

Þá bendir barnaréttarnefndin jafnframt á að megintilgangur listans sé að tryggja hagsmuni barns þannig að það fái notið þeirra réttinda sem Barnasáttmálinn kveður á um og stuðla að alhliða þroska þess.

Barnaréttarnefndin hefur gefið út lista yfir atriði sem veita ákveðinn ramma fyrir mat á því hvað sé barni fyrir bestu. Þetta eru atriði sem nefndin telur mikilvægt að líta til en hafa ber í huga að ekki er um tæmandi lista að ræða og önnur atriði geta einnig komið til skoðunar eftir eðli máls hverju sinni. Atriðin eru eftirfarandi:

 

(1) Skoðanir barns

Líkt og kom fram í umfjölluninni um tengsl 3. gr. við aðrar meginreglur sáttmálans er mikilvægt að barnið fái að tjá skoðanir sínar á málinu og þeim gefið vægi eftir aldri og þroska barnsins. Þannig eru 3. og 12. gr. Barnasáttmálans nátengdar og ekki er hægt að fullnægja réttindum sem tryggð eru í annarri þeirra án þess að réttindin sem tryggð eru með hinni reglunni séu einnig virt.

Sú staðreynd að barn sé mjög ungt eða í viðkvæmri stöðu (t.d. ef barnið hefur líkamlega, andlega eða vitsmunalega skerðingu, er innflytjandi, eða tilheyrir minnihlutahópi af einhverju tagi) sviptir barn ekki rétti sínum til að tjá sig eða dregur úr vægi skoðana barnsins við mat á því sem er barninu fyrir bestu. Mæta þarf þörfum barnsins og leita leiða til að ná fram skoðunum þess m.a. með viðeigandi stuðningi eða aðstoð til að tryggja þátttöku barnsins í framkvæmd matsins á því sem er barninu fyrir bestu.

(2) Auðkenni barns

Barn á rétt á því að viðhalda því sem auðkennir það sem einstakling, sbr. 8. gr. Barnasáttmálans og þarf að taka tillit til þess þegar metið er hvað sé barni fyrir bestu. Börn eru ekki einsleitur hópur og ber að taka mið af fjölbreytileika þeirra. Meðal þeirra atriða sem geta talist auðkenni barns eru t.d. sjálfsmynd þess, kyn, kyngervi, kynhneigð, þjóðerni, trúarskoðanir, gildi, persónuleiki og menningarlegur bakgrunnur.

Þá ber að nefna að þrátt fyrir að barn eigi rétt á því að viðhalda því sem auðkennir það sem einstakling, eins og til að mynda halda í ákveðnar hefðir eða menningarleg eða trúarleg gildi, getur slíkt ekki réttlætt ráðstöfun sem kemur í veg fyrir eða takmarkar önnur réttindi barnsins samkvæmt Barnasáttmálanum. Hugtakið það sem er barninu fyrir bestu felur einnig í sér að börn geti ræktað fjölskyldutengsl og menningu frá heimalandi sínu (ásamt tungumáli ef mögulegt er) ásamt því að hafa aðgang að upplýsingum um líffræðilega fjölskyldu þeirra í samræmi við reglur ríkisins.

(3) Tengsl við fjölskyldu og umhverfi

Réttur barns til fjölskyldulífs er m.a. verndaður í 5. og 16. gr. Barnasáttmálans. Mikilvægt er að líta til varðveislu fjölskylduumhverfis barnsins og samskipta milli fjölskyldumeðlima. Almennt er það talið vera barninu fyrir bestu að fá að alast upp innan heimilis og meðal fjölskyldu sinnar, enda er fjölskyldan talin vera ein af grunneiningum samfélagsins. Þá ber að túlka hugtakið „fjölskylda“ í víðu samhengi.

Barn á ekki að vera skilið frá foreldrum sínum gegn vilja þeirra, nema þegar lögbær stjórnvöld taka ákvörðun um slíkt samkvæmt viðeigandi lögum og reglum og að aðskilnaður sé nauðsynlegur með tilliti til hagsmuna barnsins. Þá leggur barnaréttarnefndin áherslu á að slíkur aðskilnaður sé neyðarúrræði sem komi helst til greina þegar barn er talið vera í hættu eða yfirvofandi hættu og eingöngu ef önnur vægari úrræði duga ekki til. Að mati nefndarinnar kemur aðskilnaður barns og foreldra eingöngu til greina ef önnur nauðsynleg aðstoð við fjölskylduna er ekki talin geta komið í veg fyrir vanrækslu barns eða tryggt öryggi þess.

Ef nauðsynlegt reynist að aðskilja barn frá foreldrum sínum ber að virða rétt barns til að halda persónulegum tengslum og beinu sambandi við báða foreldra með reglubundum hætti, enda sé það ekki andstætt hagsmunum þess, sbr. 9. gr. Barnasáttmálans. Réttur barns til að halda persónulegum tengslum nær einnig til annarra aðila sem hafa forsjá eða eru helstu umönnunaraðilar barns, þar með talið fósturforeldrar. Einnig ber að sjá til þess að barnið hafi áfram tengsl og samskipti við aðra fjölskyldumeðlimi, eins og systkini og aðra aðila sem barnið hefur myndað sterk persónuleg tengsl við nema það sé talið andstætt hagsmunum þess. Einnig þarf að skoða eðli sambands barnsins við viðkomandi aðila þegar ákveðin er lengd heimsóknar ásamt öðrum samskiptum. 

(4) Umönnun, vernd og öryggi barns

Þegar meta þarf hvað er barninu fyrir bestu ber að leggja áherslu á atriði sem varða umönnun, vernd og öryggi barnsins. Áður en ákvörðun er tekin þarf að leggja mat á möguleg áhrif ákvörðunar á öryggi og vernd barnsins,  (t.d. gegn andlegu og líkamlegu ofbeldi) ásamt möguleika barnsins á að njóta þeirrar umönnunar og verndar sem velferð þess krefst. Líta þarf til velferðar barna í víðum skilningi þar sem grunnþörfum þeirra er sinnt, sem og líkamlegum þörfum, menntun, virðing sé borin fyrir tilfinningum barnanna og þörfum þeirra fyrir umhyggju og öryggi.

 Hvað varðar öryggi barnsins er mikilvægt að hafa í huga 19. gr. Barnasáttmálans sem kveður á um rétt barna á vernd gegn hvers kyns líkamlegu og andlegu ofbeldi, meiðingum, misnotkun, vanrækslu, skeytingarleysi, illri meðferð eða notkun, þar á meðal kynferðislegri misnotkun. Einnig er átt við vernd barna gegn einelti, vanvirðandi háttsemi, hópþrýstingi, fíkniefnum, barnaþrælkun o.s.frv.

(5) Viðkvæm staða barns

Mikilvægt er að horfa til stöðu barnsins og eðli málsins sem um ræðir. Meta þarf hvort barnið sé í sérstaklega viðkvæmri stöðu vegna þess. Dæmi um slíkt er fatlað barn, barn sem er fylgdarlaust eða umsækjandi um alþjóðlega vernd, barn sem hefur orðið fyrir ofbeldi af einhverju tagi, barn sem kemur úr félagslega slæmri stöðu o.s.frv. Enn fremur bendir barnaréttarnefndin á að hvert mál sé sérstakt og mat á því sem er einu barni fyrir bestu merki ekki að hægt sé að nýta það fyrir annað barn í sambærilegri stöðu. Alltaf þarf að fara fram einstaklingbundið mat á því sem er tilteknu barni fyrir bestu.

Börn í viðkvæmri stöðu eru í sérstakri hættu á að verða fyrir misnotkun frá aðilum sem eru í yfirburðastöðu gagnvart þeim. Þar af leiðandi er mikilvægt að sá sem framkvæmir matið á því sem er barni fyrir bestu geri sér grein fyrir stöðu barnsins og hvað hún felur í sér.

(6) Réttur barns til heilbrigðisþjónustu

Réttur barna til að njóta besta heilsufars sem hægt er að tryggja er að finna í 24. gr. Barnasáttmálans.  Ef barn er veikt og um er að ræða möguleika á fleiri en einni meðferð eða ef ávinningur þeirra meðferða sem til greina koma er óljós, þarf að meta áhættuna, mögulegar aukaverkanir og kosti og galla allra meðferðarkosta.

Einnig er nauðsynlegt að taka tillit til skoðana barnsins í samræmi við aldur og þroska þess. Í því samhengi ætti að útvega börnum greinargóðar og viðeigandi upplýsingar miðað við aldur og þroska barnsins þannig að viðkomandi barn skilji og fái rétta mynd af stöðunni og valmöguleikunum. Einnig ætti almennt að leita eftir samþykki barns fyrir læknisfræðilegum ráðstöfunum þegar slíkt er mögulegt.

(7) Réttur barns til menntunar

Barnaréttarnefndin hefur gefið það út að það þjóni bestu hagsmunum barnsins að það hafi aðgang að endurgjaldslausri menntun, formlegri eða óformlegri. Við mat á því sem er barninu fyrir bestu þarf því alltaf að virða rétt barns til menntunar.

Til að stuðla að menntun eða þróun menntunar barna þurfa stjórnvöld að sjá til þess að kennarar ásamt öðru fagfólki sem vinnur að menntun barna fái góða þjálfun og umhverfið sem börnunum er boðið upp á sé barnvænt og viðeigandi kennsluaðferðum beitt. Þá leggur barnaréttarnefndin áherslu á að menntun sé ekki einungis fjárfesting til framtíðar heldur hefur einnig félagslegt gildi þar sem börn læra t.d. mannleg samskipti, virðingu, þátttöku og fleira.

Þá er ljóst að ef stjórnvöld ríkja uppfylla framangreind atriði eru þau að stuðla að því að börn verði ábyrgir þátttakendur í samfélaginu sem geti sigrast á eigin takmörkunum, hverjar svo sem þær eru, sem verði að teljast vera barninu fyrir bestu.

Mat á vægi þátta í matinu á því sem er barninu fyrir bestu

Mikilvægt er að hafa í huga að meta þarf hvert tilvik fyrir sig og vægi ýmissa þátta er mismikið eftir eðli málsins. Þá gæti sú staða komið upp að þeir þættir sem verið er að meta togist á. Dæmi um slíkt er þegar um er að ræða mál sem reynir á annars vegar friðhelgi heimilis og fjölskyldu og hins vegar rétt barns til verndar gegn ofbeldi og misnotkun af hálfu foreldra þess. Í slíkum aðstæðum þarf að vega og meta þá þætti sem vegast á og gefa þeim þætti meira vægi sem er til þess fallinn að stuðla að bestu hagsmunum barnsins eða barnanna.

Þá þarf alltaf að hafa í huga að tilgangur matsins á því sem er barninu fyrir bestu er að tryggja að barnið njóti á skilvirkan hátt allra þeirra réttinda sem felast í Barnasáttmálanum ásamt valfrjálsum bókunum við hann og stuðli að þroska barnsins í heild. 

Einnig getur komið upp sú staða að ákveðnir „verndarþættir“ vegast á við stigvaxandi rétt barns til að hafa áhrif á eigið líf. Í slíkum aðstæðum þarf að skoða aldur og þroska barnsins og gefa skoðunum þess vægi eftir því. Líkamlegur, tilfinningalegur, félagslegur og vitsmunalegur þroski barns er hluti af því sem ber að taka mið af þegar þroski barns er metinn. Þá ber einnig að horfa til áhrifa ákvarðana og framkvæmdar á þroska barnsins, til lengri og styttri tíma.

Álit barnaréttarnefndarinnar í einstaklingsmálum

Að lokum ber að nefna að börn eða fulltrúar barna sem eru innan lögsögu ríkja sem hafa fullgilt þriðju valfrjálsu bókunina við Barnasáttmálann geta farið með mál sitt til barnaréttarnefndarinnar ef þau telja að ríkið sé ekki að uppfylla skyldur sínar samkvæmt Barnasáttmálanum. Meginreglan er sú að viðkomandi hafi tæmt allar kæruleiðir sem standa til boða innanlands.

Barnaréttarnefndin tekur mál fyrir og gefur álit sitt á því hvort ríki hafi uppfyllt réttindi barnsins samkvæmt Barnasáttmálanum. Þá ber að nefna að Ísland hefur ekki fullgilt né undirritað þriðju valfrjálsu bókunina en nágrannar okkar í Finnlandi og Danmörku hafa sýnt gott fordæmi og fullgilt bókunina.

Barnaréttarnefndin hefur tvívegis talið að ríki hafi ekki framkvæmt mat á því sem er barninu fyrir bestu á réttan hátt, en það var annars vegar í máli gegn Danmörku frá 25. janúar 2018. (3/2016) og hins vegar í máli gegn Belgíu frá  27. september 2018 (12/2017).

Í fyrra málinu var deilt um þá ákvörðun danskra stjórnvalda að vísa móður úr landi með rúmlega tveggja ára gamalt stúlkubarn til Sómalíu þar sem stúlkan var í hættu á kynfæralimlestingu (e. Female genital mutilation). Í niðurstöðu sinni vísaði Barnaréttarnefndin til þess að ríki endursendi ekki börn til landa þar sem veruleg ástæða er til að ætla að raunveruleg hætta sé á að barnið verði fyrir óbætanlegum skaða eins og þeim sem um getur í 6. og 37. gr. Barnasáttmálans.

Það var niðurstaða nefndarinnar í málinu að danska ríkið hefði ekki tekið tillit til bestu hagsmuna stúlkunnar við mat á hættunni á því að stúlkan yrði fyrir kynfæralimlestingu ef henni yrði vísað úr landi til Sómalíu. Auk þess var talið að dönsk stjórnvöld hefðu ekki gripið til viðeigandi ráðstafana til að tryggja öryggi barnsins við komuna til Sómalíu sem bryti  í bága við 3. og 19. gr. Barnasáttmálans. Meta verði hvert tilvik fyrir sig og horfa m.a. til aldurs og kyns einstaklingsins sem um ræðir. Þá taldi nefndin að mati danskra stjórnvalda á því sem væri barninu fyrir bestu væri ábótavant þar sem matið hefði takmarkast við almennar tilvísanir í skýrslu um mið- og suður-Sómalíu án þess að lagt væri sérstakt mat á sérstakar og persónulegar aðstæður viðkomandi barns. Þannig hefði stúlkunni verið vísað úr landi án þess að litið hefði verið sérstaklega til þess sem barninu væri fyrir bestu við ákvörðunina í ljósi hás hlutfalls kvenna sem verða fyrir kynfæralimlestingu í þeim hluta Sómalíu sem móðir stúlkunnar kom frá. Taldi því barnaréttarnefndin að danska ríkið hefði ekki uppfyllt skyldur sínar samkvæmt 3. og 19. gr. Barnasáttmálans.

Í seinna málinu var um að ræða fimm ára barn sem var marokkóskur ríkisborgari en var yfirgefinn af móður sinni við fæðingu og ekki var vitað hver faðir barnsins væri. Dómstóll í Marokkó dæmdi Y.B (sem var belgískur ríkisborgari) og N.S (sem var með ríkisborgararétt í Marokkó og Belgíu) umsjón barnins á grundvelli kafala þar sem barnið var yfirgefið. Kafala er sérstakur lagalegur valkostur, samkvæmt marokkóskum lögum, sem felur í sér að múslimsku pari eða konu er leyft að hafa umsjón með barni í þeim tilgangi að annast það, vernda, mennta og almennt sjá fyrir því líkt og foreldrum barna ber að gera. Hins vegar fylgir þessu fyrirkomulagi ekki hefðbundið lagalegt samband milli foreldra og barns. Barn hefur því ekki sambærilegan lagalegan rétt gagnvart foreldrum og önnur börn og á ekki tilkall til arfs.

Þar sem um var að ræða kafala fyrirkomulag en ekki hefðbundna ættleiðingu sem felur í sér ýmis lagaleg réttindi á milli foreldra og barns höfnuðu belgísk stjórnvöld því að barnið fengi dvalarleyfi til frambúðar í Belgíu. Barnaréttarnefndin taldi belgísk stjórnvöld hafa gerst brotleg við 3., 10. og 12. gr. Barnasáttmálans.

Hvað varðar 3. gr. um bestu hagsmuni barnsins taldi nefndin að ástæður þess að belgísk stjórnvöld höfnuðu dvalarleyfi barnsins væru almenns eðlis og að belgísk stjórnvöld hefðu ekki tekið til skoðunar sérstakar aðstæður barnsins. Einnig höfðu belgísk stjórnvöld haldið því fram að barnið gæti verið í umsjá blóðfjölskyldu sinnar í Marokkó en það taldi nefndin vera óraunhæft og órökstutt vegna sérstakra aðstæðna barnsins. Einnig hafði barninu ekki verið gefinn kostur á að tjá sig við málsmeðferðina. Matinu um það sem var barni fyrir bestu var því ekki beitt á réttan hátt því ekki var lagt mat á aðstæður barnsins og barninu var ekki  boðið að tjá sig við málsmeðferðina.

Út frá framangreindum málum og framkvæmd ríkja á matinu á því sem er barninu fyrir bestu er ljóst að mikilvægt er að matið sé framkvæmt á réttan hátt þannig að það nái takmarki sínu og taki tillit til aðstæðna barns hverju sinni.

Að öllu virtu er ljóst að ekki er hægt að rökstyðja að ákvörðun sé barni fyrir bestu án þess að sérstök greining hafi farið fram og mat lagt á það hvaða áhrif umrædd ákvörðun geti haft á hagsmuni og réttindi barns eða hóp barna. Það felur í sér vandað og raunverulegt mat á hagsmunum barnsins og aðstæðum hverju sinni. Þannig er betur hægt að tryggja að sú ákvörðun sé tekin sem er í bestu samræmi við hagsmuni barna.